Nim przejdę do omówienia tytułowego zagadnienia pragnę przybliżyć nieco obraz Królestwa Bhutanu w całości, ponieważ liczę się z tym, że nie każdy mógł słyszeć o tym małym i mało znanym państwie azjatyckim. Królestwo Bhutanu to monarchia konstytucyjna, gdzie król wybierany jest 2/3 głosów Zgromadzenia Narodowego. Niepodległość kraj ten uzyskał 17 grudnia 1907 roku, a od 1949 roku obowiązuje traktat o przyjaźni z Indiami, podtrzymujący jego niezależność. Interesującym faktem jest to, że Bhutan określany jest jako najszczęśliwsze państwo w Azji, a ósme w tej kategorii na świecie[1].
Z racji na fenomen systemu energetycznego Bhutanu i niesamowite znaczenie hydroelektryki dla gospodarki całego państwa postaram się prześledzić jego główne arterie produkujące i transferujące energię. Dla przykładu przedstawię w tym miejscu kilka największych miast tego kraju, z liczbą jego mieszkańców. Największym miastem i zarazem stolicą jest Thimphu, z 114 tysiącami mieszkańców. Kolejnym miastem, drugim pod względem zamieszkania jest Phuntsholing, z 27 tysiącami obywateli. Dalej: Paro, 11,5 tysiąca. Gelephu: niemal 10 tysięcy. Tak więc opisywane tutaj miasta bhutańskie, to w realiach polskich małe miasteczka powiatowe.
Energetyka Królestwa Bhutanu
Wprowadzeniem do problematyki energetyki Królestwa Bhutanu niech będzie krótkie przedstawienie, w szerszej perspektywie, statystyk (głównie z roku 2016) ogólnokrajowych. 100% mieszkańców (w lipcu tego roku było to 782318 obywateli) ma dostęp do prądu elektrycznego. Bhutan produkuje 7.883 miliardy kWh energii elektrycznej, zużywa zaś 2.184 miliardy kWh, a różnicę w produkcji i zużyciu eksportuje (głownie do Indii). Zainstalowana moc wytwórcza to 1.632 miliona kW. Jedynie 1 % energii produkowanej przez Bhutańczyków pochodzi z paliw kopalnych, 99% natomiast pochodzi z hydroelektrowni. Emisja dwutlenku węgla ze zużycia energii sięga 604,900 Mt[2].
Dla porównania Indie wytwarzają 2.383 miliarda Mt[3]. Tak więc Królestwo Bhutanu pozostaje neutralne węglowo. Pełne przejście na energię odnawialną i całkowita transformacja energetyczna uplasowała kraj na miejscu 4 w rankingu zysków i strat geopolitycznych[4]. W związku z brakiem dywersyfikacji źródeł energii rząd bhutański rozpatruje inne, alternatywne opcje produkcji energii elektrycznej, z racji na zmiany klimatyczne i środowiskowe, takie jak występowanie ekstremalnych zjawisk pogodowych, a także powodzi, intensywnych monsunów i pęknięć zapór lodowcowych w lecie, a także suszy w zimie. Rozważane są takie inne odnawialne źródła energii jak energia słoneczna, wiatrowa i biogazowa.
Jako, że 99% produkcji energii pochodzi z hydroelektrowni, chciałbym przedstawić pokrótce sposób ich działania. Hydroelektrownie typu Run-of-River (ROR) zapewniają małą ilość zmagazynowanej wody, lub żadną (są to źródła energii przerywane, uzależnione od pór roku). Konwencjonalne natomiast wykorzystują zbiorniki retencyjne, regulujące wodę na potrzeby produkcji prądu i magazynowania jej na potrzeby rolnicze. Woda przepływająca przez system rur spada na turbiny, powodując ich obracanie, co napędza generatory, które za zadanie mają przekształcić energię mechaniczną turbin w energię elektryczną[5].
Elektrownie w Bhutanie
W tej części tekstu omówię całą strukturę hydroelektryczną królestwa. Zatem w obrębie jego granic znajdują się cztery główne hydroelektrownie, a także wiele pomniejszych, zasilanych potokami i strumieniami górskimi (24 takie obiekty). Te drugie służą raczej do pokrycia zapotrzebowania na energię mieszkańców bardziej odizolowanych miejscowości w górach, niepodłączonych do krajowego systemu elektryfikacji.
Przedsiębiorstwo energetyczne Druk Power Corporation Limited (DGPC) od 2008 jest firmą zarządzająca aktywami hyhdroenergetycznymi Królestwa. Powstała z połączenia trzech działalności skupionych wokół hydroenergetyki: Basochhu, Chukha i Kurichhu[6].
Misją firmy jest efektywne i wydajne administrowanie elektrowniami, nieustanny rozwój i podnoszenie niezależności energetycznej państwa, a przede wszystkim dostarczanie energii dla użytku domowego. Przedsiębiorstwo to kształci także nowe kadry, aby w przyszłości móc ustawicznie się rozwijać[7].
Pierwszą wartą omówienia największą inwestycją energetyczną Bhutanu (zbudowaną we współfinansowaniu rządu indyjskiego) jest elektrownia Tala Hydroelectric, która produkuje rocznie 4865 miliona kWh[8]. Zasilana jest nurtem rzeki Wangchu. Jej konstrukcja składa się z zapory grawitacyjnej o wysokości 92 metrów i tunelu, do którego kierowana jest woda, o łącznej długości 22 km. Woda trafia do elektrowni wyposażonej w sześć generatorów o mocy 170 MW. Produkowana przez tę instalację energia jest w całości transferowana liniami przysłownymi (440 kV) poza granice kraju, do Indii[9] [10]. Projekt po uruchomieniu sprawił, ze udział sektora energetycznego w PKB wzrósł z około 13% do prawie 20%. Po ukończeniu budowy i w jej trakcie wokół elektrowni rozwinęła się infrastruktura drogowa i pojawiły się obiekty użyteczności publicznej.
Drugim co do wielkości i pierwszym tak ogromnym projektem hydroelektrycznym Bhutanu w ogóle jest Chukha Hydropower. Oddana do eksploatacji w 1986 r. inwestycja w całości sfinansowana była ze środków indyjskich. Jej moc pochodząca z czterech turbin zasilanych nurtem rzeki Wangchu to 336 MW. Tama i elektrownia znajdują się 6 kilometrów od miasta Tsimasham. 40 metrowa zapora dłuży do odpowiedniego ukierunkowywania wody na potrzeby produkcji energii. Do odprowadzenia jej namiaru służą 4 przepusty. Woda z zapory odprowadzającej płynie przez długi na 6,5 kilometra tunel. Energia wyprodukowana w elektrowni trafia w większości do Bengalu Zachodniego, Biharu, Jharkhandu i Orrisy. Inwestycja ta była największym źródłem dochodu królestwa, a w latach 2005-2006 dostarczała 30% całego dochodu królestwa[11] [12] [13].
Dzieło to zapoczątkowane przez trzeciego króla Bhutanu, Jego Królewską Mość Jigme Gorji Wangchucka ukończył czwarty król Bhutanu Jigme Singye Wangchucka[14]. W 1974 rok podpisano porozumienie w sprawie budowy elektrowni. W kolejnych latach rozwijano infrastrukturę drogową w regionie, budowano szkoły, szpitale i mieszkania. W 1979 roku rozpoczęto budowę, zakończoną 7 października 1986 roku[15].
Elektrownia wodna Kurichhu położona jest w Gyalpozhing w Mongarze i wykorzystuje wody rzeki od której wzięła nazwę, Kurichhu, płynącej we wschodnim Bhutanie. Posiada moc zainstalowaną 60 MW, w czterech blokach po 15 MW. Kompleks został uruchomiony na użytek komercyjny w 2001 roku. Obiekt został oficjalnie zainaugurowany przez Trongsa Poenlopa Jigme Khesara Namgyela Wangchucka i H.E Shri Sudhira Vyasa, Ambasadora Indii w Bhutanie, 26 kwietnia 2006 r. Przez obiekt ten prowadzone są też liczne zielone inicjatywy, takie jak zalesianie jego okolic i uświadomienie społeczeństwa na temat roli i wpływie człowieka na środowisko naturalne.
Basochhu to elektrownia o mocy zainstalowanej 64 MW (dwa bloki, odpowiednio dolny i górny: 40 MW i 24 MW). Znajduje się nieopodal miasta Wangdue Phodrang (8,5 tysiąca mieszkańców). Wyższa część elektrowni wykorzystuje wodę z wodospadu Chhubotoraysa. Powstała przy pomocy technicznej i finansowej Austrii. Elektrownia jest w pełni skomputeryzowana. Zaprojektowana jest tak, aby wypełniać zapotrzebowanie na energię elektryczną okolicznych miejscowości, a także, moc przez nią wytwarzana wystarczy do zasilenia całej stolicy Królestwa – Timphu. Rzeki Basochhu i Rurichhu zostały uznane przez inżynierów za potencjalne źródła energii już w 1980 roku. 9 lat później rząd austriacki zgodził się na badania związane z wykonalnością projektu. W latach 1993-1994 zespół inżynierów zaprojektował inwestycje. Rozpoczęto budowę w roku 1997 roku, a do eksploatacji obiekt oddano w 2004 [16] [17] [18]. Miejscowości położone wokół miejsca, w którym powstała elektrownia odniosły wymierne korzyści. Jej zbudowanie umożliwiło rozwój regionu, rozbudowę infrastruktury drogowej i telekomunikacyjnej, a także służby zdrowia i szkolnictwa. Niesamowita jest świadomość Bhutańczyków i ich dbałość o środowisko naturalne. Zarząd elektrowni dokłada wszelkich starań do utrzymania i ochrony organizmów wodnych zamieszkujących wykorzystywany przez projekt akwen[19].
Prócz tych głównych obiektów hydroelektrycznych w Bhutanie rozsianych jest wiele mniejszych inwestycji hydroelektrycznych.
Energetyka Timphu, stolicy Bhutanu
Timphu to największe miasto Bhutanu, zajmujące obszar 26 kilometrów kwadratowych, zamieszkiwane przez 114 tysięcy osób. Głównym źródłem energii miasta w sektorze mieszkaniowym jest energia elektryczna (59.69%), kolejno LPG (22.31%), ale również nafta (8.72%) i biomasa (9.28%), czyli drewno opałowe. Najwyższy procent energii elektrycznej w gospodarstwach domowych użytkowano do ogrzewania pomieszczeń (34,47%) i ciepłej wody (20,69%). Przeciętne zużycie energii elektrycznej w typowym gospodarstwie w Thimphu szacowane jest na około 4,500 kWh na rok, i jest o 1097 kWh wyższe, w przeliczeniu na osobę, niż w Indiach. Badania zużycia prądu wskazują na powiązanie tendencji wzrostowej zużycia energii, ze wzrostem zarobków mieszkańców i wyższym standardem życia.
Stolica, jak i cały kraj, w 100% jest podłączony do systemu elektrycznego. Rząd królewski dotuje wymianę pieców opalanych drewnem i dzięki temu rośnie co roku udział gazu i nafty w ogólnym bilansie energetycznym[20]. W zasadzie tylko w starym budownictwie używa się tzw. bukhari, piecyków podobnych do popularnie używanych w Polsce pieców lub piecokominków nazywanych kolokwialnie „kozami”. Na pokrycie zapotrzebowania na energię elektryczną miasta pracuje położona nieopodal stolicy i opisana powyżej hydroelektrownia Basochhu.
Inne źródła energii w Bhutanie
Na drogę ku wytwarzaniu energii elektrycznej jedynie za pomocą odnawialnych źródeł Bhutan wszedł w 1986 roku, otwierając hydroelektrownie w Chukha. Obecnie Bhutan produkuje znaczną nadwyżkę prądu i 70% całości wytwarzanej energii w kraju eksportuje do Indii. Pozwala to na oszczędzenie 4,4 milionów ton CO2 rocznie.
Pomimo niemal całościowego udziału OZE w gospodarce energetycznej Królestwa rząd nie szczędzi wysiłków na promocję rozwiązań związanych z turbinami wiatrowymi, panelami fotowoltaicznymi, biogazem itd. Bhutan dąży również do ograniczenia importu paliw kopalnych do transportu, poprzez politykę mającą na celu upowszechnienie ruchu rowerowego i autobusów elektrycznych.
Jeśli chodzi o biogaz to wydział energii odnawialnej rządu Królestwa planuje wdrożenie i upowszechnienie komór fermentacyjnych na biogaz. Planuje się 2800 takich instalacji na terenie wszystkich 20 dzonkhag (dzonkhaga to jednostka podziału administracyjnej)[21]. Aby wyprzeć z gospodarstw domowych używanie drewna opałowego w latach 2011-2015 prowadzono program badania rozwoju biogazu z krowiego kału, niestety program tego typu nie przyjął się[22].
Znamienne są słowa premiera Tsheringa Tobgaya „Globalne ocieplenie jest problemem globalnym, który wymaga globalnego rozwiązania i nie powinien znajdować się między światem bogatym, a biednym”[23] [24]. Energetyka oparta na węglu jest w Bhutanie praktycznie nieobecna. Chociaż zasoby krajowe węgla kamiennego szacuje się na 1.3 miliona ton, to wydobywa się jedynie 1000 ton węgla rocznie, które wystarczają na pokrycie całego zapotrzebowania państwa. Rząd i para królewska pragną oszczędzać zasoby naturalne kraju i nie niszczyć środowiska naturalnego nadmierną jego eksploatacją. Bhutan importuje też 1000 baryłek ropy na dzień, głównie do użytku transportu drogowego [25].
Energetyka Bhutanu – perspektywy i rekomendacje
To niewielkie państwo powinno być przykładem na to jak wykorzystać geografię i jej potencjał w pełni. To górskie Królestwo jest jedynym krajem świata, który można określić jako ujemny pod względem emisji dwutlenku węgla, z racji na większą sekwestrację tego związku, niż jego wytarzanie[26].
To młode państwo w kilka dekad zapewniło sobie samowystarczalność energetyczną, a także uczyniło z samej energii swój główny towar eksportowy. Niezwykle rozwinięta świadomość ekologiczna mieszkańców tego kraju, a także mądre i rozważne posunięcia polityczne sprawiły, że jest ono liderem w dziedzinie zielonych technologii energetycznych w skali globu. Pomimo, że nie jest to kraj bardzo bogaty to wykroczył znacznie poza swoje ograniczenia dzięki rozsądnym inwestycjom.
Co się tyczy zaś stolicy, prowadzony obecnie jest Plan Strukturalny dla Thimphu, opierający się o zasady inteligentnej urbanistyki, a także powiązany ze współczynnikiem szczęścia narodowego brutto (GNH). Dotacje Królewskie zmieniają sposoby ogrzewania gospodarstw domowych, sprawiając, ze te stają się one mniej emisyjne. World Bank Blog wskazuje Bhutan jako interesujące źródło inwestycji w dziedzinie lasów. Sektor leśny Królestwa ma potencjał, przy zastosowaniu zasad zrównoważonej polityki leśnej, w lasach produkcyjnych, by stał się istotną częścią gospodarki[27].
Podstawowym jednak surowcem i atutem Królestwa Bhutanu jest woda. Jej zrównoważone i rozsądne wykorzystywanie, uwzględniając jej liczne powiązania z różnymi gałęziami gospodarki takimi jak rolnictwo, energetyka i ochrona środowiska jest przyszłością Królestwa Bhutanu[28]. Rząd polski mógłby czerpać od Królestwa Bhutanu wiedzę z zakresu gospodarowania zasobami wodnymi, a także na zasadzie antologii, wprowadzać najlepiej skrojone na warunki geograficzne naszego państwa rozwiązania energetyczne typu OZE.
[1] [www] https://www.oneworldeducation.org/our-students-writing/bhutan-the-worlds-happiest-country/ [dostęp: 27.12.20 r.]
[2] [www]https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bt.html [dostęp: 28.12.20]
[3] [www] https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/in.html [dostęp: 28.12.20 r.]
[4] [www]https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2211467X19300999?via%3Dihub [dostęp: 28.12.20 r.]
[5] [www] https://www.britannica.com/science/hydroelectric-power [dostęp: 28.12.20 r.]
[6] [www] https://www.drukgreen.bt/corporate-profile/ [dostęp: 28.12.20 r.]
[7] [www] https://www.drukgreen.bt/corporate-profile/ [dostęp: 28.12.20r .]
[8] [www] https://www.power-technology.com/projects/tala/ [dostęp: 28.12.20 r.]
[9] [www] https://www.drukgreen.bt [dostęp: 28.12.20 r.]
[10] [www] https://www.bea.gov.bt/dgpc/ [dostęp: 29.12.20 r.]
[11] [www] https://web.archive.org/web/20120215222019/http://www.indianembassythimphu.bt/mega.html [dostęp: 28.12.20 r.]
[12] [www] https://web.archive.org/web/20110825235609/http://www.bhutan2008.bt/en/node/464 [dostęp: 28.12.20 r.]
[13] [www] https://www.bea.gov.bt/dgpc/ [dostęp: 28.12.20 r.]
[14] [www] https://www.drukgreen.bt/chp/ [dostęp: 28.12.20 r.]
[15] Tamże.
[16] [www] https://web.archive.org/web/20110825235609/http://www.bhutan2008.bt/en/node/464 [dostęp: 29.12.20 r.]
[17] [www] https://www.bea.gov.bt/dgpc/ [dostęp: 29.12.20 r.]
[18] [www] https://www.drukgreen.bt/basochhu-hydropower-plant-2/ [dostęp: 29.12.20 r.]
[19] [www] https://www.drukgreen.bt/basochhu-hydropower-plant-2/ [dostęp: 29.12.20 r.]
[20] Chhetri L. K., Sajjakulnukit B., A Study of Household Energy Consumption in Thimphu: Bhutan „Journal of Sustainable Energy & Environment” 2018 nr. 9 s. 65-71.
[21] [www] https://web.archive.org/web/20110824061633/http://www.bhutanobserver.bt/adb-grants-21-6-m-for-rural-electrification/ [dostęp: 29.12.20 r.]
[22] [www] https://pulitzercenter.org/reporting/unstoppable-rivers-bhutans-quest-energy-security-and-development-changing-climate [dostęp: 29.12.20 r.]
[23] [www] https://www.reuters.com/article/us-bhutan-climatechange-energy-idUSKCN0VS1I9 [dostęp: 29.12.20 r.]
[24] [www] https://www.biogasworld.com/news/bhutan-sustainability-renewable-energy-leader/ [dostęp: 29.12.20r.]
[25] Asia and Pacific Review 2003/04: The Economic and Business Report Kogan Page Publishers, 2003
[26] Chhetri L. K., Sajjakulnukit B., A Study of Household Energy Consumption in Thimphu: Bhutan „Journal of Sustainable Energy & Environment” 2018 nr. 9 s. 65-71.
[27] [www] https://somethingworthreading.net/2018/the-future-of-bhutan/ [dostęp: 29.12.20 r.]
[28] [www] https://www.adb.org/publications/water-securing-bhutans-future [dostep: 29.12.20 r.]
____________________________
Bartłomiej Małczyński: – student Uniwersytetu Jagiellońskiego, współtwórca witryny biznesowo-ekonomicznej Doing Business Asia, zainteresowany antropologią, historią, filozofią i ogólną tematyką Dalekiego Wschodu, Azji Południowej i Oceanii.
____________________________
Materiał powstał w ramach projektu Instytutu Polityk Publicznych pn. Polityki energetyczne miast.
Projekt dofinansowany ze środków Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich na lata 2014-2018.
